ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 18، شماره 5، مرداد 1404 ، شماره پی در پی 111

بررسی کهن الگوی نقاب در شاهنامۀ فردوسی

صفحه (113 - 138)
ساسان احمدی کاکاوندی ، رحیم کوشش شبستری (نویسنده مسئول)، فاطمه مدرسی
تاریخ دریافت مقاله : بهمن 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اردیبهشت 1404

چکیده

زمینه و هدف: شاهنامۀ فردوسی از آثار ارزنده شعر فارسی است که ریشه در باورها و ارزش‌های کهن دارد. ابیات آن از آبشخورهای ناخودآگاه جمعی بهره گرفته است. در این مقاله با استخراج ابیات مربوط به کهن الگوی نقاب در شاهنامه فردوسی سعی شده به یکی از کهن الگوهای فراوان شاهنامه فردوسی توجه شود.

روشها: این مقاله به روش توصیفی و تحلیلی انجام شده است همچنین از داده های داستان کیومرث تا پادشاهی لهراسب در شاهنامه فردوسی که بخش کوچکی از مجموعه نقابهای یک پایان نامه دکتری استفاده شده است.

یافته ها: در این نوشته کهن الگوی نقاب در اعمال و گفتگوی شخصیتهای داستانهای حماسی و پهلوانی و همچنین ذکر پادشاهیهای شاهنامه فردوسی پرداخته شده است و پرسونای منفی در شخصیتهایی که دارای شکوه و فر ایزدی هستند کمتر یافت میشود.

نتیجه گیری: در تنۀ اصلی مقاله از نقابهای استفاده شده که شخص خواسته است آنگونه رفتار کند که نیست، هر چند شخص صاحب نقاب قبل از رسیدن به مقاصد یا بعد از رسیدن به هدف، نقابش آشکار شده. به عنوان شاهد بعد از اینکه بیژن در چاه افراسیاب گرفتار میشود متمسک به نقابی میشود که قابل باور برای شاه ترکان نیست ولی؛ گردآفرید بعد از بکار بردن یک حربه و رفتن به درون دژ پرسونای خود را آشکار میکند.

کلمات کلیدی
شاهنامه , فردوسی , کهن الگو , نقاب.

• ابراهیمی‌پور، آزاد، امامی، صابر و عبدالحسین فرزاد. (۱۴۰۰). نظریه کهن الگو «خود» یونگ در داستان رومیان و چینیان مثنوی معنوی، فصلنامه علمی پژوهشی زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم انسانی دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج، سال 13، ش49.
• اتونی، بهروز. (۱۳۹۱). دبستان نقد اسطوره شناختی ژرفا بر بنیاد کهن نمونه ترین نرینه روان، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، س 8، ش28.
• اسداللهی، خدابخش وجعفر عشقی. (۱۳۹۷). نقاب‌های سودمند و زیان‌بار در داستان سیاوش، فصلنامه متن شناسی ادب فارسی، معاونت پژوهش و فناوری دانشگاه اصفهان.
• اسنودن، روت. (۱۳۸۷). خود آموز یونگ، ترجمه نورالدین رحمانیان، انتشارات آشیان.
• ا.اسنفورد، جان. (۱۳۸۸). یار پنهان؛ مرد و زن درونمان بر روابط ما تاثیر می‌گذارند؛ ترجمه فیروزه نیوندی، چاپ سوم، نشرافکار.
• ادل، لئون. (۱۳۷۳). ادبیات و روانشناسی، ترجمه بهروز عرب دفتری، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تربیت معلم.
• باقری‌خلیلی، علی‌اکبر و منیژه محرابی‌کابلی. (۱۳۹۰). تحلیل غزلیات حافظ شیرازی براساس نظریه نقاب و سایه کارل‌گوستاو یونگ، فصلنامه پژوهش‌های ادبی سال 8، پیاپی 31-32.
• بتولی، سیدمحمدعلی. (۱۳۷۷). با یونگ و سهروردی، تهران: اطلاعات.
• بیلکسر، ریچارد. (۱۳88). یونگ، ترجمه حسین پاینده، تهران: طرح نو.
• پیرانی، منصور. (۱۳۹۵). شاهنامه ضمیرناخودآگاه قوم ایرانی، نشریه تاریخ ادبیات، س 8، ش 1.
• خجسته، الناز و حسین فقیهی. (۱۳۹۷). نقد کهن الگوی پیر خردمند در مقامات حمیدی، متن پژوهی ادبی، س 22، ش87.
• داد، سیما. (۱۳۸۳). فرهنگ اصطلاحات ادبی، چاپ سوم، تهران: مروارید.
• رایکمن، ریچارد. (۱۳۸۷). نظریه های شخصیت، ترجمه ی مهرداد فیروزبخت، تهران: نشر ارسباران.
• سجادی‌راد، صدیقه وکریم سجادی‌راد. (1389). بررسی نقاب و سایه یونگ در غزلیات سنایی، فصلنامه ی علمی پژوهشی زبان و ادب پارسی، ادب و عرفان.
• سلیمانی‌نژاد مهرآبادی، صغری. (۱۳۹۳). صورت‌های ازلی، تهران: دانشگاه تربیت شهید رجایی.
• سیاسی، علی اکبر. (۱۳۸۸). نظریه های شخصیت یا مکاتب روانشناسی، چاپ دوازدهم، انتشارات دانشگاه تهران.
• شاملو، سعید. (۱۳۸۸). مکتب‌ها و نظریه ها در روانشناسی شخصیت، چاپ نهم، تهران: رشد.
• شایگان‌فر، حمیدرضا. (۱۳9۰). نقدادبی، تهران: دستان.
• شمیسا، سیروس. (۱۳۸۳). انواع ادبی، تهران: فردوس.
• شولتز، سیدنی آلن و شولتز دوان پی. (۱۳۹۲). نظریه های شخصیت، ترجمه یحیی سیدمحمدی، تهران.
• شی‌هی، نوئل. (۱۳۸۵). پنجاه متفکر کلیدی روانشناسی، ترجمه حسن دلقندی و راضیه نیک‌طلب، انتشارات امید مهر.
• فدایی، فرید. (۱۳۸۱). یونگ و روانشناسی تحلیلی او، تهران: نشر دانژه.
• فردوسی، ابوالقاسم. (۱۳۹۰). شاهنامه فردوسی، نشر مهتاب.
• فوردهام، فریدا. (۲۵۳۴). مقدمه ای بر روانشناسی یونگ، ترجمه مسعود میربها، تهران: اشرفی.
• کریمی، یوسف. (۱۳۸۳). روانشناسی شخصیت، چاپ سیزدهم، تهران: دانشگاه پیام نور.
• لوران آسون، پل. (۱۳۸۹). واژگان فروید، ترجمه دکتر کرامت موللی، تهران: نشر نی.
• محمدی، علی و مریم اسمعلی‌پور. (۱۳۹۰). بررسی و تحلیل کهن الگوی آنیما در غزل‌های مولانا، دو فصلنامه علمی _ پژوهشی ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا، س 3، ش 50.
• مشایخی، حمیدرضا و زهرا شجری‌قاسم‌خیلی. (۱۳۹۵). تحلیل کهن الگوی نقاب و سایه در لافتات احمدمطر، پژوهش نامه نقد ادب عربی، ش 1.
• مورنو، آنتونیو. (۱۳۸۸). یونگ خدایان و انسان مدرن، ترجمه داریوش مهرجویی، چاپ پنجم، تهران، نشر مرکز.
• موسوی‌گیلانی، سیدرضی و مریم مولوی. (۱۳۹۰). اعتقاد به منجی بر اساس ضمیر ناخودآگاه جمعی یونگ؛ با بررسی اسطوره کهن سیمرغ و تبیین اسطوره ی مدرن بشقاب پرنده، مشرق موعود، س 5، ش 17.
• نصری‌حسنی، منیر و امید روستا. (۱۳۹۵). بررسی و کاربرد انواع کهن الگو در شاهنامه، انجمن ترویج زبان و ادب فارسی، دانشگاه گیلان.
• ولک، رنه. (۱۳۸۹). تاریخ نقد جدید، ترجمه سعید ارباب شیرانی، تهران: نیلوفر.
• هاشمی‌نژاد، سیدمحمد، خیرخواه، سعید و سعید اتونی. (۱۴۰۱). بررسی کهن الگوی نقاب در آثار سعدی، سبک شناسی نظم و نثر فارسی(بهار ادب)، دوره 15، ش 82.
• یونگ، کارل‌گوستاو. (۱۳۶۸). چهار صورت مثالی، ترجمه پروین فرامرزی، تهران: آستان قدس.
• یونگ، کارل‌گوستاو. (۱۳۷۲). جهان نگری، ترجمه جلال ستاری، تهران: قوس.
• یونگ، کارل‌گوستاو. (۱۳۷۶). روانشناسی ضمیرناخودآگاه، ترجمه محمد علی امیری، تهران: علمی فرهنگی.
• یونگ، کارل‌گوستاو و ژوزف هندرسون. (۱۳۸۶). به سوی شناخت ناخودآگاه انسان و اسطوره هایش، ترجمه حسن اکبریان طبری، تهران: دایره.
• یونگ، کارل‌گوستاو. (1386). انسان و سمبولهایش، ترجمه محمود سلطانیه، تهران: جامی.
• یونگ، کارل‌گوستاو. (۱۳۸۸). تحلیل رویا؛ گفتارهای در تعبیر و تفسیر رویا، ترجمه رضا رضایی، تهران: افکار.
• یونگ، کارل‌گوستاو. (۱۳۹۰). روانشناسی و دین، ترجمه فواد روحانی، چاپ هفتم، تهران: علمی فرهنگی.‌
• یونگ، کارل‌گوستاو. (۱۳۹۱). خود ناشناخته؛ فرد در جامع امروزی، چ سوم، ترجمه محمود بهفروزی، تهران: دیبا.
• یونگ، کارل‌گوستاو. (۱۴۰۰). ناخودآگاه جمعی و کهن الگو، مترجمان، فرناز، گنجی و محمدباقر اسمعیل پور، نشر جامی.